Χριστούγεννα στην παλιά Βέροια - Ήθη και έθιμα Χριστουγέννων

Η Βέροια ήταν γνωστή για την αστική της παράδοση, η οποία χαρακτήριζε όλους τους τομείς της οικονομικής, της κοινωνικής, της πολιτισμικής ζωής της. Αυτό ήταν και ένα στοιχείο που τη διαφοροποιούσε από τις γειτονικές πόλεις της ευρύτερης περιοχής. Η αστική παράδοση της Βέροιας, εκτός των άλλων, γίνεται αντιληπτή και από την πολιτισμικό παρελθόν της, τη μουσική, το χόρό, τα ήθη και τα έθιμά της.

Όπως σε διάφορες περιπτώσεις, έτσι και στη γιορτή των Χριστουγέννων οι Βεροιώτες γιόρταζαν οικογενειακά. Κύρια σημεία του εορτασμού αναδεικνύονται η προετοίμασία του σπιτιού, τα κόλιντα, ο εκκλησιασμός και το οικογενειακό τραπέζι με τα διάφορα φαγητά με βασικό συστατικό το σπιτικό κρέας.

Παρακάτω παρατίθεται απόσπασμα από άρθρο του κ. Γιώργου Καλογήρου αναφερόμενο στα ήθη και τα έθιμα των Χριστουγέννων.

Τα Χριστούγεννα: Πολύ πριν από τα Χριστούγεννα όλα τα νοικοκυριά της Βέροιας, σε ειδικό χώρο της αυλής τους, είχαν και έτρεφαν ένα ή και δύο γουρούνια τα οποία, λίγο πριν απ' τις γιορτές κι αφού γίνονταν 100 περίπου οκάδες (125 κιλά), σφάζονταν στον ίδιο χώρο. Το λίπος (παστός) των χοιρινών το λιώναν οι νοικοκυρές σε καζάνια, με σιγανή φωτιά, κι αφού λαγάριζε, δηλαδή από θολό γινόταν λαμπερό, το μάζευαν σε δοχεία και το χρησιμοποιούσαν κυρίως για το μαγείρεμα φαγητών που τους πήγαινε τέτοιο λίπος (λαχανοσαρμάδες, κρεατόπιτες κ.λ.π.). Τα υπολείμματα του παστού από το λιώσιμό του, οι τσιγαρίδες, ήταν νοστιμότατες και περιζήτητος μεζές. Από το κρέας κρατιότανε όσο χρειάζονταν για τις γιορτές και το υπόλοιπο γίνονταν λουκάνικα ή καβουρμάς. Τα λουκάνικα, καπνισμένα στο τζάκι και κρεμασμένα σε σχοινιά, διατηρούνταν όλο το χειμώνα. Ο καβουρμάς, που ήταν κομμάτια κρέας ελαφρά καβουρντισμένα, διατηρούνταν επίσης όλο το χειμώνα μέσα σε δοχεία σκεπασμένα με χοιρινό λίπος.

Τα κάλαντα: Τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα ακούγονταν την προπαραμονή της μεγάλης γιορτής από πολύ πρωί και πριν ξημερώσει. Τα παιδιά κρατώντας άστρο φωτεινό στηριγμένο σε κοντάρι ή φαναράκι, επίσης φωτισμένο, γύριζαν στα σπίτια ψάλλοντας "Χριστούγεννα Πρωτούγεννα τώρα Χριστός γεννιέτι" ή "Των Αγγέλων η χωρία" με επωδό "Κόλιντα μπάμπου, μέλιντα μπάμπου και Χριστός γεννιέτι μπάμπου".

Τα κόλιντα ήταν ξυλοκέρατα, σταφίδες, στραγάλια (μπι-μπλιά), ξηρά σύκα, κάστανα και άλλα παρόμοια είδη. Μερικοί έδιναν στα παιδιά, εκτός από κόλιντα, και χρήματα. Πόσα; Μία, μισή δραχμή ή και δεκάρες. Και ήταν τα τελευταία πανευτυχή γι' αυτό. Μετά τα κόλιντα οι πρωινοί χαρμόσυνοι προάγγελοι της γέννησης του Χριστού, έψαλλαν: "Σ' αυτό το σπίτι πού ρθαμε πέτρα να μην ραγίσει κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χίλια χρόνια να ζήσει". Αν κάποιος δεν έδινε τίποτα, πράγμα σπάνιο, "ο ψαλμός" άλλαζε ως εξής: "Σ' αυτό το σπίτι του ψιλό γιουμάτου καλιακούδια τα μ'σά γιννούν, τα μ'σά κλουσούν, τα μ'σά βγάζουν τα μάτια".

Ανήμερα των Χριστουγέννων: Ανήμερα των Χριστουγέννων, πολύ πρωί, όλη η οικογένεια, με τα "καλά" ρούχα ντυμένη, πήγαινε στην Εκκλησία όπου και μεταλάβαινε ύστερα και από την 40ήμερη νηστεία που είχε προηγηθεί. Μετά την Εκκλησία για πρωϊνό είχε ετοιμαστεί σούπα (κοτόσουπα ή κρεατόσουπα), δηλαδή κάτι ελαφρύ για το στομάχι μετά την πολυήμερη νηστεία. Οι Βεροιώτικες οικογένειες το μεσημέρι της πρώτης μέρας των Χριστουγέννων είχαν στο γιορτινό τραπέζι απαραιτήτως λαχανοσαρμάδες και χοιρινές μπριζόλες ψημμένες στα κάρβουνα, ενώ για τη δεύτερη μέρα μαγειρευόταν το πρασάτο (χοιρινό με πράσα). Το κόκκινο σπιτικό κρασί δεν έλλειπε, φυσικά, από κανένα γεύμα των γιορτών. Τα γλυκά των Χριστουγέννων ήταν το γκανταίφι, ο μπακλαβάς και το σαραϊγλί. Όλα φτιάχνονταν στο σπίτι και ψήνονταν συνήθως στο μεγάλο μαγκάλι όπου τοποθετούνταν η πυροστιά (τριγωνικό σιδερένιο πλαίσιο με μικρά σιδερένια επίσης πόδια). Οταν στο ταψί ψήνονταν το γλυκό απ' τη μια μεριά το γυρίζανε για να ψηθεί κι απ' την άλλη. Μερικές νοικοκυρές κάνανε και παξιμαδαρές (ψωμί εφτάζυμο).

Γιώργος Καλογήρου

"Ήθη και έθιμα Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς", Λάμδα, 17 (Δεκ. 2001), 12-16.

Το Δωδεκαήμερο κατέχει ξεχωριστή θέση στο λαϊκό εορτολόγιο με πλούσια εθιμολογία στη διάρκεια των τριών μεγάλων εορτών: Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς και Θεοφανίων. Ιδιαίτερη θέση σ’ αυτές τις γιορτές κατέχει το έθιμο «Ρουγκάτσια» που γινόταν στα χωριά του κάμπου (ρουμλούκι) της Ημαθίας. Σκοπός του εθίμου ήταν η κοινοτική προσφορά (συγκέντρωση χρημάτων και καρπών για χτίσιμο σχολείων και εκκλησιών). Άνδρες νεαρής κυρίως ηλικίας ντυμένοι με φουστανέλες οι «ρουγκατσιάρηδες», όπως τους έλεγαν κρατώντας στα χέρια τους ξύλινα σπαθιά χόρευαν σ’ όλα τα σπίτια του χωριού με την συνοδεία μουσικών οργάνων (ζουρνάδες). Κάθε φορά που έφθαναν στην είσοδο κάποιας αυλής σταματούσαν, σχημάτιζαν κύκλο και άρχιζαν να χορεύουν. Παρουσίαζαν αυστηρά μια συγκεκριμένη σειρά χορών όπως: περπατητός, προσκυνητός, συγκαθιστός, ρουγκατσιάρικος και πατρώνα.

Το έθιμο παρουσιάστηκε από τη χορευτική ομάδα (Τμήμα εκπροσώπησης) του τμήματος λαογραφίας της Κ.Ε.Π.Α Δήμου Βέροιας την Τετάρτη 24 Δεκεμβρίου  σε κεντρικά σημεία της πόλης. Η ομάδα ξεκίνησε με προσκύνημα στο μητροπολιτικό ναό της Βέροιας και ακολούθησαν επισκέψεις σε εκκλησιαστικούς και πολιτικούς παράγοντες του τόπου. Στη συνέχεια το χορευτικό τμήμα περιόδευσε στο κέντρο της πόλης, όπου παρουσιάστηκαν χοροί του εθίμου. 

Περισσότερα για το έθιμο βλέπε σχετική ανάρτηση

Ο Δεκέμβριος είναι ο μήνας που εισάγει στην εποχή του χειμώνα, ενώ συνδέεται ιδιαίτερα με τη λαογραφία, λόγω των πολλών γιορτών και των εθίμων που πραγματοποιούνται κατά τη διάρκειά του. Από τις πρώτες ημέρες του μήνα, όλοι προετοιμάζονταν για την επίσημη έναρξη του χειμώνα, ο οποίος ξεκινάει μετά τη χειμερινό ηλιοστάσιο. Οι προετοιμασίες περιελάμβαναν κυρίως την ολοκλήρωση των γεωργικών εργασιών, όσον αφορά τους γεωργικούς πληθυσμούς, και την καθαριότητα του σπιτιού, όσον αφορά το νοικοκυριό.
Στη Βέροια, οι Βεροιώτισσες καθάριζαν και έστρωναν τα σπίτια τους με τα καλά στρωσίδια και τα ετοίμαζαν για τα Χριστούγεννα, με δεδομένο ότι το κρύο αυξανόταν ιδιαίτερα το επόμενο διάστημα. Ιδιαίτερα, στην παράδοση της Βέροιας, τιμόταν και τιμούνται οι μνήμες των αγίων Βαρβάρας, Σάββα και Νικολάου (4,5, και 6 Δεκεμβρίου). Όπως και αλλού, οι τρεις αυτές ημέρες είναι γνωστές με την ονομασία «Τα Νικολοβάρβαρα». Τις ημέρες αυτές οι Βεροιώτες συνήθιζαν να εκκλησιάζονται στους ομώνυμους ναούς, καθώς στη Βέροια υπήρχαν και υπάρχουν ναοί και των τριών αγίων των ημερών, ενώ οι ημέρες αυτές συνδέονται και με διάφορα έθιμα.

Στο ναό της αγίας Βαρβάρας, από τα παλιά χρόνια, οι Βεροιώτες συνήθιζαν να πηγαίνουν με τα παιδιά τους, τα οποία τα περπατούσαν γύρω από τη μουριά που υπήρχε στον αυλόγυρο της παλιάς εκκλησίας, για να γιατρευτούν τα πονεμένα πόδια τους ή σύμφωνα με άλλη παράδοση για να περπατήσουν, όντας μωρά ακόμα. Η παλιά εκκλησία κατεδαφίστηκε το έτος 1973 και στη θέση της χτίστηκε ο νέος ναός που διατηρείται μέχρι σήμερα. Στη μνήμη των γηραιών, πλέον, Βεροιωτών διατηρείται το πανηγύρι της Αγίας Βαρβάρα και η επίσκεψη της μαθητικής τάξης στο ναό της, για συμμετοχή στη Θεία Λειτουργία, η οποία τελούνταν πολύ νωρίς, τα χαράματα.

Στους προσφυγικούς πληθυσμούς από τη Θράκη αναβίωνε το έθιμο της «Βαρβάρας» Τη μέρα αυτή οι Θρακιώτες παρασκεύαζαν τη «Βαρβάρα», η οποία ως βασικό συστατικό είχε το σιτάρι και συνοδευόταν από άλλα δημητριακά, μπαχαρικά και αρωματικά. Το παρασκεύασμα αυτό το μοίραζαν στα σπίτια της γειτονίας προς τιμήν της αγίας Βαρβάρας. 

Την επόμενη ημέρα τιμάται ο άγιος Σάββας και οι Βεροιώτες προσκυνούσαν στο ναό του, στη συνοικία της Κυριώτισσας. Το πανηγύρι του αγίου Σάββα (ή του παππού του άγιου Σάββα), όπως και αυτό του αγίου Ανδρέα (ή του παππού του άγ-ανδρέα, από την εικονογράφηση των αγίων σε γηραιή μορφή) λίγες ημέρες πριν, αποτελούσε αφορμή έλευσης των Βεροιωτών στη συνοικία, καθώς και αφορμή επικοινωνίας μεταξύ των γνωστών και των φίλων, οι οποίοι μετά τον εκκλησιασμό συγκεντρώνονταν στα σπίτια, τα οποία οι νοικοκυρές είχαν φροντίσει για τον καλλωπισμό τους.

Γειτονιά κι’ άγιος Νικόλας στη Βέροια. Η πόλη είναι γεμάτη από παρεκκλήσια τιμώμενα στον άγιο Νικόλαο, πράγμα το οποίο διεγείρει την περιέργεια πολλών ντόπιων και ξένων και τους δημιουργεί το ερώτημα πως ο λαοφιλής άγιος των θαλασσών διατηρεί τόσες εστίες τιμής και μνήμης σε μια χερσαία πόλη. Η αναγωγή στα βυζαντινά χρόνια, πιθανότατα, να κρύβει την απάντηση. Τότε που στη Βέροια, έφταναν εξόριστοι Βυζαντινοί άρχοντες, κάποιοι από τους οποίους μπορεί να είχαν προστάτη τον άγιο και τότε που Βεροιώτες ταξιδευτές έμποροι διακινούσαν τα είδη τους στα διάφορα μέρη του κόσμου μέσω της θαλάσσιας οδού. Ένα ατύχημα ή μια κακοτοπιά μπορεί να διέγειρε το αίσθημα της ευλάβειας τους προς το λαοφιλή άγιο των θαλασσών, στον οποίο επιστρέφοντας στην πατρίδα τους, αφιέρωσαν ναό. Ο τοπικός συγγραφέας Θωμάς Γαβριηλίδης καταγράφει δέκα περιπτώσεις τιμής του αγίου Νικολάου σε παρεκκλήσια της πόλης.

Σήμερα, στη Βέροια σώζονται πέντε ναοί τιμώμενοι στον άγιο Νικόλαο. Πρόκειται για τον άγιο Νικόλαο της Μακαριώτισσας (οδός Κοντογεωργάκη), τον άγιο Νικόλαο της γούρνας (οδός Παστέρ), τον άγιο Νικόλαο της Παναγίας Δεξιάς (οδός Δημοσθένους), τον άγιο Νικόλαο του άρχοντα Καλοκρατά ή αμόλευτο (οδός Κόδρου) και τον άγιο Νικόλαο του μοναχού Ανθίμου (οδός Αγίου Αντωνίου). Επίσης, ο άγιος Νικόλαος τιμάται και στα παρεκκλήσια του αγίου Φανουρίου (οδός Μ. Αλεξάνδρου), αγίου Συπρίδωνος (οδός Βενιζέλου) λόγω της διάσωσης των συγκεκριμένων ναών σε αντίθεση με τους ναούς του αγίου Νικολάου του Ψαρά (οδός Μ. Αλεξάνδρου) και του Ξυλοτραβηχτή (οδός Εδέσσης και Καρακωστή). Επίπλέον τιμάται και στο ναό του αγίου Σπυρίδωνος (οδός Κερκύρας), ο οποίος αν και χτίστηκε προς τιμήν του αγίου Νικολάου, υπερίσχυσε σε αυτόν η τιμή του άγιου Σπυρίδωνα,  Τέλος, ο άγιος Νικόλαος τιμάται και στο μικρό προσκυνητάρι του αγίου Νικολάου του Φραντζή, έξω από το Δημαρχείο της πόλης, αφού στο χώρο αυτό, πριν την ανέγερση του σχολείου υπήρχε ναός τιμώμενος στον άγιο Νικόλαο. Στο σημείο του προσκυνηταρίου βρισκόταν το ιερό του ναού και η Αγία Τράπεζα. Καθένας από τους παραπάνω ναούς του αγίου Νικολάου είναι συνδεδεμένος με τη λαϊκή ευσέβεια, η οποία διατηρεί παραδόσεις που σχετίζονται με διάφορα θέματα όπως π.χ. την ανέγερσή τους, τους κτήτορες, την επέμβαση των τιμωμένων αγίων κ.α.