Έθιμα Χριστουγέννων Βλαχοφώνων* Βεροίας & διασκευή παραδοσιακών καλάντων 

Τα Χριστούγεννα (κ.ρτσσούν) είναι μια από τις μεγαλύτερες γιορτές της Χριστιανοσύνης. Η νηστεία αυτής της Σαρακοστής ξεκινάει από τη γιορτή του Αγίου Φιλίππου (14 Νοεμβρίου). Πριν τα Χριστούγεννα οι βλάχες της Βέροιας καθάριζαν τα σπίτια τους, έστρωναν τα πιο επίσημα στρωσίδια και έφτιαχναν τα γλυκά τους, τους κουραμπιέδες, το ρεβανί, την γλυκιά πίτα (πίτ. ντούλτσι), κλπ. Σαν Χριστόψωμο έφτιαχναν το γνωστό επτάζυμο ψωμί (φταζμίτκου - κουλάκου), το οποίο ήταν ένα ποιοτικό, αφράτο και μυρωδάτο ψωμί, φτιαγμένο με μαγιά από ρεβίθι.

Την Παραμονή των Χριστουγέννων η βλάχα νοικοκυρά, μαζί με τις ‘λειτουργιές’ για την εκκλησία, έφτιαχνε τα “κόλιντα” (κουλουκούσσι), που ήταν μικρά ψωμάκια στολισμένα με εικόνες ανάγλυφες όπως ο χριστός, τα σπίτια, τα πρόβατα, τα μουλάρια κ.α. ή με την στάμπα (σιμνιτόρλου) για λειτουργιές. Τα έφτιαχνε με απλό ζυμάρι και τα έψηνε στο φούρνο ή στη γάστρα. Αυτά τα ‘κόλιντα’ η νοικοκυρά τα μοίραζε στα σπίτια της γειτονιάς και στα παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα. Απαραίτητα μάλιστα κρατούσε κι ένα ψωμάκι στο εικονοστάσι μέχρι τα επόμενα Χριστούγεννα. Τότε το έπαιρνε κι αφού το κοπάνιζε στο γουδί το έριχνε (για καλό) στην τροφή όλων των ζώων του σπιτιού.

Την Παραμονή των Χριστουγέννων (Πρίντου Κ.ρτσσούν) τα παιδιά έλεγαν τα κάλαντα (Κόλιντι) στα σπίτια των συγγενών και φίλων τους. Με τις ματσούκες (τσσουμάκ.τς) χτυπούσαν τις πόρτες και όταν τους άνοιγαν, τα παιδιά έλεγαν στα βλάχικα κατά το μεσοπόλεμο και πριν τα εξής:

«Κόλιντι μέλιντι, ντεν μαϊ κουλάκλου, σσι μπ.νέτζι πάπλου, κ. σαφλέ Χριστόλου, του παχνί αλ μπόϊλ.ρ, ντι φρίκ. αλ Οβρέϊλορ = Κόλιντα μέλιντα, δώσε γιαγιά την κουλούρα, να ζήσει ο παππούς, γιατί γεννήθηκε ο Χριστός, στο παχνί των βοδιών, από τον φόβο των Εβραίων» ή στα ελληνικά αργότερα στις δεκαετίες 50/70 τα παρακάτω:

«Χριστούγεννα Πρωτούγεννα τώρα Χριστός γεννιέται, γεννιέται και βαφτίζεται στους ουρανούς επάνω, το μέλι τρων’ οι άρχοντες και τα κεριά στους Άγιους και τα κεριά στα σταλάγματα μπροστά στον Αγιο Γιάννη».

Στα παιδιά δίνανε ξυλοκέρατα, στραγάλια (μπιλμπίτσιλι), σταφίδες, σύκα και ψωμάκια (κουλουκούσσι).

[Στο σημείο αυτό οφείλω να κάνω μια παρένθεση. Στη ‘Γιορτή της Σοκολάτας’, που έγινε στη Βέροια την περασμένη εβδομάδα, το παιδικό τμήμα βλάχικου συλλόγου της πόλης μας παρουσίασε στο χώρο της Ελιάς σε εξέδρα βλάχικα χριστουγεννιάτικα κάλαντα. Ο παρουσιαστής και δάσκαλος των παιδιών συγκεκριμένα ανακοίνωσε ότι:

‘τα παιδιά θα τραγουδήσουν τα κάλαντα και το τραγούδι της Γέννησης του Χριστού, όπως τα λέγανε τα βλαχόπουλα μέχρι τη δεκαετία του ’60 στις βλαχογειτονιές της Βέροιας’!

Πράγματι το πρώτο τραγούδι, που τα παιδιά τραγούδησαν στα βλάχικα (‘Κόλιντι μέλιντι’, που έγραψα προηγουμένως) λέγονταν σε βλάχικο στίχο, ως κάλαντα, όμως μέχρι το μεσοπόλεμο. Τα δεύτερα κάλαντα, σχετικά με τη ‘Γέννηση του Χριστού’, πρέπει να παρατηρήσω ότι ΔΕΝ λέγονταν ποτέ παραδοσιακά στα βλάχικα, όπως το είπαν τα παιδιά.. Πρόκειται για τα γνωστά (πανελλήνια, ‘λόγια’, ‘αστικά’, παραδοσιακά) κάλαντα, σύμφωνα με τη μελωδία ‘Καλήν ημέρα Άρχοντες’ σε ελληνικό στίχο. Είναι προφανέστατο ότι αυτά τα κάλαντα έχουν διασκευστεί από κάποιον σε βλάχικο στίχο. Οι σύλλογοι οφείλουν, ως θεματοφύλακες της παράδοσης, να ελέγχουν συλλογικά αυτούς που μαθαίνουν έθιμα και τραγούδια τους νέους τους και όλα να γίνονται σωστά και με θρησκευτική ευλάβεια μετά από σοβαρή έρευνα γιατί πλέον δεν υφίσταται ο παραδοσιακός τρόπος ζωής.

Κλείνοντας εδώ την παρένθεση, πρέπει να τονίσω ότι τα παραδοσιακά έθιμα, τραγούδια κλπ αντανακλούν τον σε βάθος αιώνων λαϊκό μας πολιτισμό και οποιαδήποτε τέτοιου είδους πρόχειρη παρέμβαση, χωρίς παραδοσιακή βιωματική διεργασία, τον αλλοιώνει και ταυτόχρονα δυσκολεύει τον σοβαρό ερευνητή να βγάλει ασφαλή και επιστημονικά συμπεράσματα σε τέτοια θέματα…].

Την Παραμονή επίσης των Χριστουγέννων, πριν από τα κόλιντα έσφαζαν το γουρούνι (τιλιέ πόρκουλου). Κάθε σπίτι είχε και ένα καλά ταϊσμένο (χ.ρνίτου) γουρούνι, προετοιμασμένο για αυτόν τον σκοπό. Το τάϊζαν περισσότερο με καλαμπόκι (κ.τσ.μάκλου = κατσαμάκι), πίτουρα, ζεστό νερό, αλάτι και έπρεπε να γίνει πάνω από 90 κιλά. (Πολλές οικογένειες έσφαζαν και δυο γουρούνια). Το σφάξιμο του γουρουνιού ήταν πραγματική ιεροτελεστία και ανάγεται στις θυσίες στους θεούς αποκλειστικά με χοίρους, που έκαναν οι αρχαίοι (Έλληνες και Λατίνοι) στις 17-25 Δεκεμβρίου. Για το σφάξιμο του γουρουνιού χρειάζονταν 3 και παραπάνω άντρες και ο σφάχτης έπρεπε να ήταν έμπειρος.

Μετά το σφάξιμο και πριν το γδάρσιμο του, το σταυρώνανε για να φύγουν τα κακά πνεύματα. Η νοικοκυρά με ένα φτυάρι με λίγο κάρβουνο και ‘θυμιάμα’ το θυμιάτιζε, έβαζε ένα κρεμμύδι (τσιάπρ.) στο στόμα του ζώου, το σταύρωνε και μετά το γυρνούσε σε όλους τους παρευρισκομένους, οι οποίοι έσκυβαν με ευλάβεια 3 φορές κι έλεγαν: «άϊνε ν. ίντι, μα γκίνι σ’μά μάρι = του χρόνου καλύτερα και μεγαλύτερο». Τα παιδιά περίμεναν να βγάλουν τη ‘φούσκα’, δηλαδή την ουρήθρα (κισσιτούρα) γιατί ήθελαν να την χρησιμοποιήσουν ως μπάλα, για να παίξουν. Από τα εντόσθια (ιχικάτιλι) του ζώου την Παραμονή, εκεί επί τόπου, τηγάνιζαν μεζέδες και όλη η παρευρισκόμενη παρέα έπινε ρακί. Τεμαχίζανε το γουρούνι, τα κομμάτια τα ξεχωρίζανε (λι μπ.ρτσά) και τα κρεμούσαν.

Την άλλη ημέρα το επεξεργάζονταν από το πρωί γιατί τότε κόβονταν πιο καλά (ήταν κρύο) και συνέχιζαν το φαγοπότι. Σημαντικά βέβαια φαγητά ήταν η τηγανιά με πράσα και οι βλάχικοι (σ.ρμάτζ) σαρμάδες (λαχανοντολμάδες - συμβολισμός του τυλίγματος του νεογέννητου Χριστού με τα πανιά). Οι σαρμάδες γίνονταν πιο νόστιμοι με τα κομμάτια από λίπος του γουρουνιού. Ξεχώριζαν όλα τα μέρη του γουρουνιού: λίπος (παστόλου), ψαχνό (ψαχνόλου), κόκαλα με κρέας (ουόσιλι κου κάρνι), πλευρά (πλιβρέτς), κεφάλι (κάπλου), πόδια (τσουάρλι) γιατί όλα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν. Τα πάστωναν για να συντηρηθούν και μάλιστα αρκετό κρέας το έκαναν ΄καβαρμά’. Έβραζαν δηλαδή το κρέας το τσιγαρίζανε και το τοποθετούσαν σε πήλινα δοχεία (τσουκάλια), που τα σκέπαζαν με λίπος από πάνω. Ετσι διατηρούνταν για περισσότερο χρονικό διάστημα (μέχρι το καλοκαίρι στο βουνό). Τίποτε δεν πήγαινε χαμένο ακόμα και το τομάρι, που το έγδερναν (μπιλιέστι) με προσοχή, το χρησιμοποιούσαν για να φτιάξουν τσαρούχια.

Το κρύο (αράτσι) λίπος (παστό) το έκοβαν κομματάκια, τα έβαζαν σε καζάνια με φωτιά και το έλιωναν (τουκίν) για να βγάλουν την ‘λίγδα’=λίπος, την οποία χρησιμοποιούσαν σαν λάδι για το φαγητό όλη τη χρονιά και την διατηρούσαν σε ‘γκαζίνες’ (τενεκέδες). Ότι έμενε από το λιωμένο παστό ήταν οι ‘τσιγαρίδες’ (υπέροχος μεζές). Επίσης, έκοβαν σε λωρίδες σκέτο ωμό παστό (όχι μαγειρεμένο) και το χρησιμοποιούσαν για μεζέ με τσίπουρο, αφού βέβαια το αλάτιζαν με πολύ χοντρό αλάτι.

Οι Βλάχοι δεν χρησιμοποιούσαν ελαιόλαδο (όπως και όλοι οι ορεισίβιοι), αλλά και γενικά όλος ο τότε κόσμος, γιατί το ελαιόλαδο ήταν ακριβό. Το κρέας το ‘πάστωναν’ και το διατηρούσαν σε κρύο μέρος σε κομμάτια (δεν υπήρχαν ψυγεία). Τα πλευρά και τα κόκαλα με κρέας τα διατηρούσαν για να φτιάξουν κεμπάπ και κοντοσούβλια για το μέλλον, το κεφάλι και τα πόδια για πατσά. Το ψαχνό το είχαν για μαγειρευτό φαγητό και βέβαια με αυτό έφτιαχναν τα πεντανόστιμα σπιτικά λουκάνικα, τεμαχίζοντάς το σε λεπτά κομμάτια κρέας (σαν κιμά), με μπαχαρικά και κομμάτια λίπος, όλα βαλμένα μέσα στα έντερα του γουρουνιού (μάτσ.λι ντι πόρκου).

Δεν πρέπει να παραλείψω ότι, όπως σε όλη την Ελλάδα, ανήμερα των Χριστουγέννων η οικογένεια πήγαινε στην εκκλησία, κατόπιν έκανε τις καθιερωμένες επισκέψεις στους συγγενείς και μετά έστρωνε το χριστουγεννιάτικο τραπέζι με τα απαραίτητα εδέσματα (κρέας, κρασί κλπ). Τα Χριστούγεννα ήταν και είναι μια κατεξοχή οικογενειακή γιορτή με συγγενικές συγκεντρώσεις, εύθυμο κουβεντολόϊ, τραγούδια κλπ.

Γιάννης Τσιαμήτρος

[Πληροφοριοδότες: Τσιαμήτρος Η. Κώστας (Ψωμάς), Τσιαμήτρος Η. Γιάννης (Ψωμάς), Χοντραντώνης Κώστας, Κουκουτέγος Γιάννης, Κουυκουτέγος Γιώργος, Τσιαμήτρος Αντώνης (Γιάντσος), Χαζημασούρας Γιώργος, Χριστόδουλος Ηλίας, Τσαμήτρος Νίκος (Κοτρώνης), Σαμαρά Γιάννα, Κόγια Σοφία, Τσιακτάνη Μαρίκα, Ζέρβα Ηλιάνα και άλλοι πολλοί, τα ονόματα των οποίων δεν χωρούν σε αυτό το σημείωμα]

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ‘Ημερήσια’ της Βέροιας στις 19.12.2015)

*Απόδοση των βλάχικων λέξεων με ελληνικά γράμματα - (ειδικά σύμβολα: /σσ/ = παχύ σίγμα, /./ = κλειστό φωνήεν)