Τ’ Αη Γιαννιού οι φωτιές κι' ο Κλήδονας (Στέλιος Σβαρνόπουλος)

Στις λαϊκιστικές μας συνήθειες των περασμένων χρόνων, πριν ακόμα κά­νουν επιδρομή, στον τόπο μας ξενόφερτα στοιχεία ζωής που όλο και πλαταί­νουν την αλλοτρίωση, ήταν και οι «φωτιές τ’ Αη-Γιαννιού».

Στην παλιά Βέροια όπως και σ’ άλλες πολιτείες και τόπους η Πρωτο­μαγιά ήταν γιορτή χαράς και ξεφαντώματος. Ήταν η γιορτή των λουλουδιών στα βουνά και στους κάμπους, όπου στα χαρωπά τραγούδια αντηχούσε ο χαι­ρετισμός της άνοιξης κι’ ο ύμνος της δημιουργίας.

Αργά το βράδυ οι χαροκόποι σαν γυρνούσαν με μια γλυκεία κούραση στο σπιτικό τους έφερναν μαζί τους απ’ την εξοχή το πρωτομαγιάτικο στεφά­νι. Αυτό κρεμιόταν στην πρόσοψη του σπιτιού κι’ ήταν ένα κομμάτι άνοιξης πλεγμένο με λυγαριές κι αγριολούλουδα. Ήταν το σμίξιμο και το στεφάνωμα του άνθρωπου με τη φύση.

Όλα τα σπίτια στολίζονταν με του Πρωτομάη τα στεφάνια για να δί­νουν την ευλογία τους στον συμβολικό αριθμό των σαράντα ημερών.
Απάνω στις σαράντα μέρες ξεκρεμούσαν οι νοικοκυρές και οι κοπελιές τα ξεραμένα τα στεφάνια κι’ όλες μαζί της γειτονιάς οι όμορφες πήγαιναν σε καμιά κοντινή εξοχή και κάνοντάς τα σωρό τ’ άναβαν φωτιά για το καλό του χρόνου. Γύρω-γύρω χόρευαν τραγουδούσαν τραγούδια της αγάπης ώσπου κι’ ο τελευταίος ξεραμένος ανθός γινόταν στάχτη.

Άλλοι πάλι μέσα στο ζεστό θεριστή άναβαν «φωτιές τ’ Αη-Γιαννιού» κάτω στον κάμπο της Βέροιας στη «Λουλουμάρου», και διασκέδαζαν σαν μι­κρά παιδιά - άντρες μεστωμένοι αυτοί - χορεύοντας γύρω - γύρω και πη­δώντας πάνω απ’ την φωτιά. Πολλές φορές δεν το μπορούσαν να πηδήξουν με τα σαλβάρια τους και τα ‘βγαζαν πηδώντας με τα μακριά τους κατωβράκια. Ήταν μια όμορφη κι’ εύθυμη λαϊκή γιορτή.

Μέσα στο θεριστή μήνα γιόρταζαν τα κορίτσια τον «Κλήδονα» μια λα­τρευτική παράδοση που ξεκινάει από τα χρόνια του Όμηρου (με το όνομα όσσα και φήμη). Είναι μια γραφική μαντική τελετουργία που δυστυχώς εγκαταλείφθηκε κι’ αυτή όπως πολλά ωραία και καλά παλιά αντέτια.
Από βραδύς της γειτονιάς οι φιλενάδες κάναν τον «Κλήδονα» σε μιαν αυ­λή με βρύση. Σ’ ένα μικρό θερμάρι γέμιζαν νερό και εκεί μέσα έριχναν τα «σημάδια» δαχτυλίδι, δαχτυλήθρα, σκουλαρίκι, κουμπί, καρφίτσα, που «νοματίζονταν» για τα κορίτσια χωριστά.

Το νερό αυτό λεγόταν «αμίλητο νερό» γιατί η φάση αυτή της γιορτής
γινόταν τελείως στα βουβά. Αφού ρίχνονταν μέσα στο θερμάρι όλα τα «ση­μάδια» ή «ριζικάρια» όπως τα λεν αλλού όλα μαζί τα κορίτσια τραγουδούσαν.
Κλειδώνουμε τον κλήδονα με τ’ Αη-Γιαννιού τη χάρη
κι όποια ‘χει καλό ριζικό να δώσει να το πάρει.
Το θερμάρι το σκέπαζαν με κόκκινο πανί και το έδεναν με κλωστή μεταξενια. Έτσι το άφηναν όλη τη νύχτα κάτω από μια τριανταφυλλιά του μπαχτσέ για να μαζέψει των κοριτσιών τις τύχες και το πρωί πριν ακόμα ο ήλιος βγει μαζεύονται πάλι οι κοπελιές και «βγάζουν τον κλήδονα». Ανοί­γουν το θερμάρι και τραγουδούν:

Ανοίγουμε τον κλήδονα με τ’ Αη-Γιαννιού τη χάρη κι όποια χει καλό ριζικό σήμερα να το πάρει.

Ύστερα η κάθε μια κοπελιά τραβάει από ένα πανεράκι ένα μικρό χαρτί που γράφει ερωτικό ή σατυρικό δίστιχο και το απαγγέλλει στην παρέα ενώ ένα πρωτότοκο αγόρι που ζουν οι γονείς του βγάζει μέσα από το θερμάρι κάθε φορά κι’ ένα «σημάδι». Το σημάδι ήταν γνωστό ποιάς κοπέλας ήταν κι’ ο χρησμός - δίστιχο αντιστοιχούσε σ’ αυτήν.

Μέσα σε γέλια και χαρές έβγαζαν όλα τα νοματισμένα «σημάδια» κι’ ύ­στερα μοιράζονταν το νερό του θερμαριού με μια γουλιά στο στόμα που δεν την κατάπιναν πριν ακούσει η κάθε μία ένα αντρίκιο όνομα στη γειτονιά ή στο δρόμο. Ο Νίκος, ο Γιώργης, ο Θανάσης, ο Στέλιος αυτοί θα γίνονταν τα ταίρια της κάθε μιας.

Μια παραλλαγή «Κλήδονα» στις βλαχογειτονιές που είχε πολλή ποίηση κι ομορφιά ήταν η «Γκ’λιάτα».

Οι βλαχοπούλες του μαχαλά, ανθοστολισμένες κι’ αυτές και το θερμάρι
στο κεφάλι της κορυφαίας έκαναν χαριτωμένη παρέλαση μια που τα τυχερά τους βγήκαν όλα καλά...

Η παρέλαση συνοδευόταν από ένα μοναδικό τραγούδι που θα το αποδώ­σω όσο το θυμάμαι. . .

Άρχιζε η κορυφαία κι’ ακολουθούσε ο χορός και πόρτες και παράθυρα άνοιγαν και καμάρωναν:

... Άϊντι ταρινά ταρινά νινά

κίνησε το καραβάνι

το καρβάνι του Μπαντραλέξη

άϊντι ταρινά ταρινά νινά.

Πήραν άσπρα πήραν γρόσια,

πήραν και μια βλαχοκόρη

άϊντι ταρινά ταρινά νινά

που ήταν άσπρη σαν το χιόνι

κόκκινη σαν το πιπέρι

και λιγνή σαν το καλάμι.

Πάτησαν κι ένα καρβάνι

το καρβάνι τον Μπαντραλέξη

Άϊντι ταρινά ταρινά νινά...

Μ’ αυτό το τραγούδι οι βλαχοπούλες γυρνούσαν όλο το μαχαλά και μετά μοιράζονταν του θερμαριού τα λουλούδια να κοιμηθούν μ’ αυτά και να ονει­ρευτούν ξανά αυτόν που έβγαλε το «σημάδι» τους.

Ο γραικόφωνος «Κλήδονας» και η «Γκ’λιάτα» η βλαχόφωνη είναι πα­ραλλαγές του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού μας που μεταδόθηκαν και στους γειτονικούς λαούς Τούρκους, Βούλγαρους, Αρβανίτες και γιορτάζονται με το ίδιο τυπικό.
Ο κλήδονας είναι το μάντεμα του τυχερού για την κάθε ανύπαντρη κοπέλα που χίλια όνειρα κάνει στις ζεστές νύχτες του Ιούνη. Τώρα όμως έχει ξεχαστεί και μόνο σε τίποτα κιτρινισμένα βιβλία μπορεί να είναι καταγραμ­μένος καθώς και στις ευλαβικές μνήμες.

Θαρρώ πως πριν κλείσω το σημείωμα καλό είναι να κάνω πρόταση στους πολιτιστικούς και λαογραφικούς μας συλλόγους να ζωντανέψουν και να ανα­παραστήσουν την πανάρχαια αυτή εθνική μας κληρονομιά, τον «Κλήδονα».