Η Βέροια στα 1908 μέσα από τη γραφίδα του "Καρπολόγου"

(...) Ἡ πόλις, ἐκτισμένη ἐπί εὐρέος ὀροπεδίου ἐπί τῶν ὑπορειῶν τοῦ Βερμίου, δεσπόζει τῆς πεδιάδος τῆς Ἠμαθίας, κειμένης μεταξὺ τῶν ποταμπων Ἁλιάκμονος καὶ Λουδίου, εἶνε δὲ κατάφυτος καὶ ἐκτεταμένον καὶ ἐξαιρετικῶς ἀξιοθαύμαστον ὁρίζοντα. Ἀπέχει τοῦ Ἁλιάκμονος ¾ περίπου τῆς ὥρας, διαρρεομένη ὑπό ποταμίου «Μαυρονέρι ἤ Τριπόταμος» καὶ κατακλύζεται ὑπὸ ἀφθονίας ὕδάτων κατερχομένων ἐκ τοῦ Βερμίου ὅρους. Πεπροικισμένη διὰ πλείστων ἀξιοθαυμάστων φυσικῶν καλλονῶν καὶ τοπείων, προκαλεῖ τὸν θαυμασμόν τοῦ ἐπισκέπτου. Τοιαῦτα φυσικά πλεονεκτήματα ἔχουσα ἡ Βέρροια, ἔκπαλαι ὑπῆρξε μία τῶν λαμπροτάτων καὶ ἐπιφανεστάτων ἀρχαίων πόλεων τῆς Μακεδονίας καθ’ ἄπαντας τοὺς αἰῶνας.

Ἐν τῇ Ἐκκλησιαστικῇ ἱστορία ἡ Βέρροια κατέχει θέσιν διαπρεπῇ˙ διότι ἐν αὐτῇ ὁ ἀπόστολος Παῦλος προελθὼν ἐκ Θεσσαλονίκης ἐκήρυξε τὸ Εὐαγγέλιον (56-59 μ.Χ.) καὶ συνέστησε τὴν πρώτην Χριστιανικὴν Κοινότητα. Εἰς ἀνἀμνησιν μάλιστα σώζεται ἐν περιβλέπτῳ θέσει (Πολλὰ Κυπαρίσσια) καὶ τὸ μαρμάρινον αὐτοῦ βῆμα ἐφ’ οὖ ἐκήρυξεν. Ὄχι μακρὰν τῆς ἱστορικῆς ταύτης θέσεως παράκειται καὶ τζαμἰον (τέμενος), ὅπερ κατὰ τᾶς μαρτυρίας ἀρχαιολόγων θεωρεῖται ὡς ἀρχαῖος βωμὸς καὶ κατὰ τὴν χριστιανικὴν ἐλευθέραν περίοδον ὡς ναὸς τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων (...)

(...) Ὁι κάτοικοι τῆς πόλεως ἀνέρχονται εἰς 13.000 περίπου, ἐξ ὦν 6.000 εἶνε Ἕλληνες, 5.500 Τοῦρκοι καὶ 700 Ἑβραῖοι, 500 Ἀθίγγανοι, Αἰθίοπες καὶ διάφοροι ἄλλοι παρεπιδημοῦντες.

Γλῶσσαι ἐπικρτοῦσαι εἶνε ἡ Τουρκικὴ καὶ ἡ Ἑλληνικὴ εἰς τὰς συναναστροφὰς καὶ τὸ ἐμπόριον.

Αἱ οἰκίαι τῆς πόλεως ἀνέρχονται περίπου εἰς 4.000 τοῦ παλαιοῦ ἀτέχνου συστήματος, ἀπό τινῶν ἐτῶν μεθ’ ἁμίλλης παρατηρεῖται τάσις πρὸς οἰκοδόμησιν κατοικιῶν τοῦ νεωτέρου συστήματος παραπλησία δὲ πρὸς τὰς οἰκίας εἶνε καὶ ἡ ρυμοτομία αὐτῆς, εἰς παλαιοὺς γενομένη χρόνους.

Οἱ ναοὶ αὐτῆς, δι’ ὧν καταφαίνεται ἡ θρησκευτικὴ εὐλάβεια τῶν ἀρχαίων κατοίκων, ἀνέρχονται εἰς καθολικοὺς μὲν 16, εἰς παρεκκλήσια 34 και εἰς ερείπια 22, ἥτοι ἐν ὅλω 72. Ἐκ πάντων τούτων ὑπερέχουσιν ὑπὸ ἔποψιν μὲν τέχνης ὁ ναὸς τοῦ Πολιούχου Ἁγίου Ἀντωνίου, κτισθεὶς κατὰ τὸ νεώτερον σύστημα, καὶ ὁ τῆς Μητροπόλεως (Ἁγίων Ἀποστόλων) ὡς ἐκ τῆς καλλιτεχνίας τῆς γλυπτικῆς καὶ ἐπιχρυσώσεως τοῦ τέμπλου. Ὑπό ἔποψιν δὲ ἀρχαιολογικὴν κατά τὰς μαρτυρίας πλείστων ἀρχαιολόγων, ἡμετέρων καὶ ξένων, διακρίνονται ὁ ναὸς τῆς Περιβλέπτου, ὁ τοῦ Χριστοῦ, ὁ τοῦ Ἁγ. Νικολαόυ καὶ ὁ τοῦ Ἁγ. Κηρύκου. Τεμένη εἰσί 12, ἐξ’ ὧν τινά ἦσαν πρὸ τῆς ἀλώσεως τῆς πόλεως Χριστιανικοῖ ναοί, ὡς λ.χ. τὸ Καζακτσή ἤ τῆς Μελίκης ἦτο ναὸς τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, τὸ Τσιάϊ – Λάϊκ ἦτο ναὸς τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καὶ παλιότερον βωμὸς τῶν ἀρχαίων˙ τὸ Χιουνκιάρ Τζαμί ἦτο ναὸς τῆς Μητροπόλεως, τὸ δὲ Μπαμπᾶ Τεκεσί ναὸς τῆς Ἁγ. Παρασκευῆς. Ἐν τῇ συνοικίᾳ τῶν Ἱσραηλιτῶν ὑπάρχει πολὺ ἀρχαία συναγωγή (Χάβρα)

Τὴν πρωτίστην καὶ δεσπόζουσαν θέσιν κατέχει ὁ στρατών τῆς πόλεως, κείμενος ἐκτὸς αὐτῆς εἰς τὴν νοτιοδυτικὴν πλευρὰν ἐπί εὐρέος λοφοπεδίου, ἐφ’ οὖ ἱστάμενός τις μένει ἔκθαμβος ἐπί τῇ θέᾳ πάσης τῆς πόλεως, τῆς πεδιάδος Ἠμαθίας, τοῦ ροῦ τοῦ Ἁλιάκμονος καὶ τοῦ μεγάλου καὶ θαυμασίου ὁρίζοντος (...)

(...) Τὸ ἔδαφος εἶνε ὑπό πᾶσαν ἕποψιν λίαν καρποφόρον, ἡ δὲ χλωρίς αὐτοῦ κατέχει τὴν ἀρίστην θέσιν˙ χεῖρες ἐπιστημόνων γεοπόνων δύνανται να καταστήσωσι τὸ ἔδαφος καποφορώτατον.

Ἡ Βιομηχανία εἶναι μικρὰ καὶ λίαν περιωρισμένη, οὗ ἔνεκα οἱ κάτοικοι πολὺ ἐνδεεῖς. Πρὸ ἐξαετίας ἱδρύθη βαμβακοκλωστήριον (Σωσίδου και Σας), πρὸ τετραετίας δὲ καὶ ἔτερον ὅμοιον (Ἀδελφ. Χατζηνικολάκη). Τὰ δύο ταῦτα προοδευτικὰ καὶ εὐεργετικὰ ἐργοστάσια ὡς καὶ τὰ δύο ἄλλά πρὸ διετίας ἱδρυθέντα, ἅπαντα ὑδροκίνητα, περιώρισαν ἐν πολλοῖς τὴν ἔνδειαν (...)

Τὰ προϊόντα εἶνε ἄφθονα τοῦ τε φυτικοῦ καὶ ζωϊκοῦ βασιλείου˙ ἀλλὰ καὶ ἐκ τοῦ βασιλείου τῶν ὀρυκτῶν ἀφθονεῖ τὸ ἔδαφος. Πρὸ διετίας λειτουργεῖ τὸ ἀνεξάντλητον ὀρυχεῖον ἐκλεκτῶν μαρμάρων, ἀπέχον τῆς πόλεως σχεδόν 1 ½ ὥραν παρὰ τὸ Βέρμιον καὶ ὄχι ὀλίγους ἐργάτας ἀπασχολοῦν, μεγάλα δ’ ὑπισχνεῖται τοῦτο πλούτη καὶ εἰς τὴν πόλιν καὶ εἰς πᾶσαν τὴν ἐπαρχίαν, ἐάν καλῶς διοργανωθῇ διὰ συνεταιρισμοῦ.

Τὸ ἐμπόριον εἶνε μικρὸν καὶ περιωρισμένον. Εἰς ὡρισμένα χρονικὰ διαστήματα παρατηρεῖται ζωηρότης τις εἰς τὴν ἐξαγωγὴν τῶν δημητριακῶν καρπῶν, τῶν λαχανικῶν, τῶν ὀπωρῶν, εἰδῶν τινῶν τῆς κτηνοτροφίας, τῆς τυροκομίας, τῆς ξυλείας, ἀλλά τοῦ σησαμελαίου ἡ ἐξαγωγὴ εἶνε οὐσιώδης καὶ διαρκὴς. Ἐὰν διαδοθῇ τὸ πνεῦμα τοῦ συνεταιρισμοῦ καὶ ἐν τῇ βιομηχανίᾳ, γίνῃ δὲ ἐκμετάλλευσις τῶν φυσικῶν προϊόντων τοῦ τόπου, τότε βεβαίως καὶ οἱ κάτοικοι θὰ ευπορὴσωσιν(...)

Ἡ καλλιέργεια τῶν γραμμάτων ἐν Βερροία εὐρίσκεται, εὐτυχῶς, εἰς εὐάρεστον θέσιν καὶ ὁσημέραι βαίνει προαγομένη παρά τοῖς ὁμογενέσιν.

Ἡ κοινότης διατηρεῖ πλήρη ἀστικὴν σχολὴν ἐξ ἔξ τάξεις, ὧν τινές εἶνε διηρημέναι εἰς τμήματα ἔνεκα τῆς πληθύος μαθητῶν, ἡμιγυμνάσιον ἐκ τριῶν τάξεων, παρθεναγωγεῖον ἐξατάξιον καὶ δύο μικτὰ νηπιαγωγεῖα, ἐκ δύο τάξεων ἑκάτερον συνιστάμενα. Καὶ ἐν μὲν τῇ ἀστικῇ σχολῇ φοιτῶσι 400 παῖδες, ἐν δὲ τῷ ἡμιγυμνασίῳ 40 ἄρρενα και 20 θήλεα, ἐν δὲ τῷ παρθεναγωγείῳ 220 κοράσια καὶ ἐν τοῖς νηπιαγωγείοις 540 νήπια (ἄρρενα καὶ θήλεα). Τὸ διδάσκον προσωπικόν ἀνέρχεται εἰς 13 διδασκάλους καὶ καθηγητὰς καὶ εἰς 11 διδασκαλίσσας.

Τὰ ὡς ἀκπαιδευτήρια χρησιμεύοντα κτίρια εἶνε ἀρκούντως καλά. Ἱδία διακρίνεται ἡ σχολή τῶν ἀρρένων, ἡ νεόδμητος. Εἶνε δὲ αὕτη διώροφος, κατά τὰς νεωτέρας σχολικὰς ἀπαιτήσεις, μετὰ δωματίων εὐρυχωροτάτων (14^ων) καὶ αἰθούσης ὡσαύτως εὐρυχωροτάτης καὶ μοναδικής. Ἡ ἐπίσπευσις τῆς ἱδρύσεως τοῦ μεγάλου καὶ ἐκλάμπρου τοῦτου ἔργου, διὰ τὸ ὁποῖον ἐδαπάνησεν ἡ κοινότης 3.500 Ὀθωμ. λίρας, ὀφείλεται κατὰ μέγα μέρος εἰς τὴν δραστηριότητα καὶ φιλοπονίαν τοῦ Μητροπολίτου Κυρίου Κυρίου Ἀποστόλου. Αἱ πρὸς συντήρησιν τῶν σχολείων ἐτήσιαι δαπάναι ἀνέρχονται εἰς 800 λίρας, προερχομένας ἐκ σχολικῆς περιουσίας, ἥτις άπετελέσθῃ ἐκ δωρεῶν φιλανθρώπων καὶ φιλοπροόδων συμπολιτῶν καὶ μεγάλων εὐεργετῶν, ἐν οἶς διακρίνονται οἱ ἀοίδιμοι Δ. Ρακτιβάν, Μελέτιος, ἰδρυτής τοῦ Παρθεναγωγείου, Ἐμμ. Ζαμπάκας, Ἰω. Μαλακούσης καὶ ἡ άξιότιμος κυρία Ἐρασμία Μαλακούση ἥτις τὸν πρὸ ὀλίγων ἐτῶν πυρποληθέντα ναὸν τοῦ πολιούχου Ἁγ. Ἀντωνίου ἀνωκοδόμησεν.

Ἀπό πολλῶν ἐτῶν ἡ κοινότης Βερροίας διατηρεῖ φιλανθρωπικὸν καὶ ψυχαγωγικὸν σωματεῖον «Ἀδελφότης Μέλισσα», ἥτις διατηρεῖ βιβλιοθήκην, δίδει θεατρικάς παραστάσεις, κατήρτισε μουσικόν ὅμιλον «Ὀρφεὺς» ἐκ πνευστῶν ὁργάνων, προσέτι δὲ καὶ γυμναστικὸν ὅμιλον «Θησεὺς», ἀποτελούμενον ἐξ αὐτῶν τῶν μελῶν της. Ἀπὸ τριετίας δὲ συνέστη καὶ τὸ φιλανθρωπικὸν ἀποκλειστικῶς σωματεῖον τῶν Κυριῶν.

Ἡ κοινότης Βερροίας κέκτηται τέλειον διοικητικόν σύστημα, εἰς τὴν εὔορκον τήρησιν τοῦ ὁποίου πρὸ πάντων ὀφείλεται ἡ ἀξιόλογος πρόοδος τῆς πόλεως.

Πρὸς τῇ Ἐλληνικῆς κοινότητι, ὑπάρχει καὶ Μωαμεθανικὴ, ἥτις διατηρεῖ τέσσερα σχολεῖα προκαταρκτικά (ἰπεταγιέ) ἐνοριακά, δύο Κυβερνητικά ὅμοια καὶ ἕν ἀνώτερον (Ρουσδιὲ), ἄτινα πάντα εἶνε τριτάξια. Πλὴν δὲ τούτων διατηρεῖ καὶ δύο κατώτερα Παρθεναγωγεῖα. Φοιτῶσι δὲ εἰς τὰ σχολεῖα 650 μαθηταὶ καὶ μαθήτριαι. Ὑπάρχει καὶ Ἰσραηλητική κοινότης, ἥτις διατηρεῖ ἕν σχολεῖον ὅπου φοιτῶσιν ἄρρενες καὶ θήλεις.

Τῶν κατοίκων τῆς Βέρροιας οἱ μὲν ὁμογενεῖς ἀσχολοῦνται εἰς τὸ ἐμπόριον, τὰς τέχνας καὶ τὴν βιομηχανίαν, οἱ δὲ Τοῦρκοι, ὥν πολλοί ζῶσιν ἐκ τῆς κτηματικῆς αὐτῶν περιουσίας, ἀσχολοῦνται εἰς τὴν γεωργίαν, οἱ δὲ βλαχόφωνοι Ἕλληνες εἰς τὴν κτηνοτροφίαν, τὴν τυροκομίαν καὶ ἐριουργίαν, οἱ δὲ Ἑβραῖοι εἰς τὴν σιτεμπορίαν καὶ τὴν τοκογλυφίαν καὶ οἱ τῶν πέριξ χωρίων κάτοικοι εἰς τὴν γεωργίαν, τὴν κτηνοτροφίαν καὶ τὴν σιτεμπορίαν.

Σημ. Απόσπασμα από Καρπολόγος, "Σημειώσεις περί Βεροίας" Μακεδονικόν Ημερολόγιον, Αθήνα, 1911, 278-284.