Το φυσικό ιστορικό και πολιτιστικό περιβάλλον της περιοχής Ημαθίας και ιδιαίτερα της Βέροιας στα αρχαία χρόνια - Γ. Χιονίδης

Το 1994 ο δικηγόρος - ιστορικός κ. Γιώργος Χιονίδης δημοσίευσε στο περιοδικό της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Βέροιας ένα άρθρο που αποδεικνύει τη σημαντικότητα της Ημαθίας και ειδικότερα της πόλης μας, της Βέροιας από άποψη, χωροταξική, διοικητική, στρατικωτική, θρησκευτική, πολιτιστική κ.α. Παρακάτω παρατίθεται το άρθο του κ. Χιονίδή.

------------------------------------------------------------

Σχηματικά, επιλεκτικά και με μακεδονική (δωρική) συντομία θα κάμω μερικές τομές στο φυσικό ιστορικό και πολιτιστικό παρελθόν της Ημα­θίας και κυρίως της Βέροιας.

Ως προς την προϊστορία της Ημαθίας θα πρέπει να σημειώσουμε ότι στη Νέα Νικομήδεια του νομού μας (την παλιά Μπρανιάτα) έχομε τον παλιότερο γνωστόν παραλίμνιο (ή και παραθαλάσσιο ίσως) οικισμό, που ανασκάφθηκε το 1961 και ύστερα, από την ομάδα του ύστερα πανεπιστημιακού καθηγητή R. Ronten και χρονολογήθηκε στο 6.220 (ή, κατ’ άλλους, στο 5.600- 5.300) πριν τη γέννηση του Χριστού.

Εξάλλου πάμπολλα πε­τρωμένα δάση (στην πε­ριοχή της Βέροιας - Αλιάκμονα και της Νάου­σας, όπως και στην περιφέρειά της) μας θυμίζουν πως και η Ημαθία παρου­σιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και από παλαιοντολογική άποψη, ό­πως το κατέδειξαν και οι έ­ρευνες του Μακεδόνα στρατιωτικού αρχίατρου και καθηγητή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης Αριστοτέλη Βρίτσιου.

Άλλωστε και οι πολλές και αξιόλογες σπηλιές και τα σπήλαια του νομού μας κρύβουν, ασφαλώς, σημα­ντικά τεκμήρια εκείνης της εποχής, χωρίς να γνωρί­ζουμε τίποτε το συγκεκριμένο, διότι δεν έχουν εξερευνηθεί και μάλιστα συστηματικά από ειδικούς, όπως έγινε αλλού. Στο νομό μας τούτο έγινε, μονάχα ευκαι­ριακά, κυρίως κατά τη διάνοιξη δρόμων, οπότε, όμως, τμήματά τους, καταστράφηκαν όπως, π.χ. συνέβη, πριν 3-5 χρόνια με τα σπήλαια, που βρέθηκαν κατά τη διάνοιξη της “Εγνατίας οδού” στην περιοχή του Νοσο­κομείου της Βέροιας - Ασωμάτων ή παλιότερα στην περιοχή Λευκόπετρας, Ροδοχωρίου κ.α.

Ο Όμηρος αποκαλεί την Ημαθία "ερατεινή" δηλαδή αξιαγάπητη, χαριτωμένη. Ο Ηρόδοτος τοποθετεί στους πρόποδες του Βερμίου ορούς τους περιβόη­τους κήπους του Μήδα, όπου φύτρωναν άγρια τρια­ντάφυλλα, που είχαν εξήντα φύλλα και ήσαν μοναδικά για την μυρωδιά τους.

Ο Αλιάκμονας ήταν ο ιερός ποταμός των αρχαίων Μακεδόνων και όχι μόνο διότι ήταν και τότε ο με­γαλύτερος, αλλά επειδή η ροή του οδήγησε τούτο από την αρχαία Λεβαία, πόλη της Άνω Μακεδονίας, στην εύφορη πεδιάδα της Κάτω Μακεδονίας, όπως αποκλήθηκε η Ημαθία, σώζοντας τον Περδίκκα και τους αδελφούς του από τον κακοπληρωτή και δεισιδαίμονα βασιλιά της προαναφερθείσας πόλεως, όπου δούλε­ψαν τούτοι ως βοσκοί των μεγάλων και μικρών ζώων του.

Άλλωστε στην Ημαθία πλανιέται ο μύθος και για τον ίδιο, το μυθικό Μακεδόνα, όπως και για τον Βέρητα, ο οποίος συνταυτίζεται (από συγγραφέα) με τον Α­λιάκμονα. Σύμφωνα δε με μια άποψη ο Βέρητας ήταν ο οικιστής της Βέροιας, όπως ονομαζόταν και η μία κόρη του, ενώ η άλλη λεγόταν Μίεζα. Υπήρχε δε και ένας γιός, ο Όλγανος ο οποίος έδωσε και το όνομά του σ’ έναν άλλον ποταμόν, άποψη που διέσωσε ο Στέφανος Βυζάντιος.

Θα σημειώσω εδώ ότι η τοπογραφία του κάμπου της Ημαθίας ήταν, τότε πολύ διαφορετική, όπως αποδεικνύουν οι έρευνες και οι μελέτες των γεωλό­γων, κ.τ.λ. η οποίοι μας δίδουν και το σκαρίφημα της περιοχής. Αρκεί να υπενθυμίσω ότι και στα Βυζαντινά χρόνια (στην εποχή του Ιωάννου Κατακουζηνού, δηλαδή στα μέσα του 14ου αιώνα) ο Λουδίας ή και ο Αλιάκμονας ήταν πλωτοί. Οι προσχώσεις, λοιπόν, του Αλιάκμονα, του Αξιού και του Λουδία (όπως και των άλλων, μικρότερων ποταμών, των ποταμίσκων) μετέ­βαλαν σιγά - σιγά τη μορφολογία του εδάφους, "έφα­γαν" και μείωσαν τον χώρο που κατελάμβανε η θάλασσα - λιμνοθάλασσα και τελικά την περιόρισαν στην ευρύτερη περιοχή στη γνωστή λίμνη των Γιαννιτσών, την οποία αποξήραναν οι Νεοέλληνες, στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας και η μόνη θύμησή της είναι η ομίχλη, που εμφανίζεται, "ως τιμωρός" στις βροχερές ημέρες του φθινοπώρου - χειμώνα, όπως και η περιγραφή ή η απλή καταγραφή της υπάρξεώς της στα κείμενα των περιηγητών και απομνημονεύματα, κυρίως των Μακεδονομάχων ή στο γνωστό βιβλίο της Πηνελόπης Δέλτα, για "τα Μυστι­κά του Βάλτου"...

Για να κατανοήσουμε πόσο όμορφο ήταν τότε το φυσικό περιβάλλον της Ημαθίας, θα πρέπει να ση­μειώσω ότι δεν ήταν τυχαίο ότι η περιοχή της σημε­ρινής Βεργίνας διαλέχτηκε για τόπος της πρώτης πρωτεύουσας των αρχαίων Μακεδόνων - όπως πι­στεύεται - και ότι εκεί υπήρχαν, οπωσδήποτε, βασιλι­κοί τάφοι, που αποδίδονται στον βασιλιά Φίλιππο Β’, πατέρα του Μ. Αλεξάνδρου.

Άλλωστε, είναι πολυσήμαντο το γεγονός ότι το "Νυμφαίο" της περιοχής της τωρινής Νάουσας επιλέχθηκε ως ο καταλληλότερος χώρος για να κτισθεί και για να λειτουργήσει ειδικό σχολείο, το σπουδαιό­τερο της Ελληνικής αλλά και της παγκόσμιας Ιστο­ρίας. Αναφέρομαι στη σχολή, όπου δίδαξε ο πανεπιστήμονας Αριστοτέλης (ο κράτιστος του πνεύματος) τον Αλέξανδρο, ο οποίος αναδείχθηκε ύστερα ως ο μεγαλύτερος στρατηλάτης και εκπολιτιστής. Να επισημάνω ότι εκεί δίδαξε, μεταξύ των άλλων και ο μαθητής του Αριστοτέλη Θεόφραστος, σπουδαίος φυσιοδίφης, ο οποίος βρήκε κατάλληλο φυσικό περιβάλλον για να πλουτίσει την συλλογή του των φυτών κ.τ.λ. και να συγκεντρώσει υλικό για να γράψει, όπως έκαμε και ο Αριστοτέλης, ο οποίος κατάστρωσε στη Μίεζα την περίφημη συλλογή του, τα «Πολιτικά». Είναι γνωστό δε ότι ο Θεόφραστος είναι εκείνος, ο οποίος συστηματοποίησε τις γνώσεις των προηγούμενων συγγραφέων για τη φύση και θεωρεί­ται, συνεπώς, ο πατέρας της περιβαλλοντολογίας...

Έχει γίνει δεκτό πια ότι η Βέροια είναι η ιδιαίτερη πατρίδα του Αντίγονου, ιδρυτή της δυναστείας των Αντιγονιδών, που υπήρξε η τελευταία των Ελλήνων - Μακεδόνων, μέχρις ότου άρχισε η Ρωμαιοκρατία, με την παράδοση των πόλεων (22.6.168 π.Χ.) από τον Βεροιώτη στρατηγό Ιππία, φίλο του μοιραίου βασιλιά Περσέα. Χρειάζεται, όμως, να θυμηθούμε τη διήγηση του Πλούταρχου, στους βίους του Δημήτριου Πο­λιορκητή (που ήταν γόνος αυτής, της Βεροιώτικης, βασιλικής δυναστείας των Αντιγονιδών) και του Πύρρου, βασιλιά της Ηπείρου, γιατί συνδέεται με την πε­ριοχή μας και θα ξεκουράσει τον αναγνώστη ή την αναγνώστρια: Ο Δημήτριος Πολιορκητής επισκέφθηκε την προγο­νική ιδιαίτερη πατρίδα του τη Βέροια. Οι κάτοικοι της τον περιποιήθηκαν διότι ήταν συμπολίτης τους και βασιλιάς. Ενθουσιασμένος ο άρχοντας είχε την κακή έμπνευση να καλέσει τους Βεροιώτες να υποβάλουν γραπτώς τα αιτήματά τους, προκειμένου να τα ικανο­ποιήσει... 'Ώ της αφελείας του"!!! Γέμισε ολόκληρη χλαμύδα με τα σημειώματά τους και ας ήταν πανάκριβη η γραφική ύλη και πολλοί οι αγράμματοι. Τρόμαξε ο βασιλιάς, αλλά απέκρυψε την έκπληξή του. Όταν λοιπόν η συνοδεία περνούσε τον ποταμό Αξιό, διέταξε να αδειάσουν τη χλαμύδα σε τούτον, λέγοντας ότι ο ίδιος, αν και βασιλιάς, δεν μπορεί να δώσει λύση και να ικανοποιήσει τα αιτήμα­τα των Βεροιωτών και, ίσως, το πετύχει τούτο ο Α­ξιός!!!

Να, λοιπόν, ότι από τότε είναι μολυσμένος ο ποτα­μός τούτος και - ιδού - η έκφραση "ας το πάρει το ποτάμι" είναι παλιά, πολύ παλιά, όσο και η ρουσφετομανία των ανθρώπων και ιδίως των πρωταθλητών της, των Ελλήνων. Συνεπώς, η δικαιολογία ότι το ε­λάττωμα τούτο (που νεκρώνει τη Δημοκρατία, καθώς βάλλει εναντίον της όποιας τυχόν αξιοκρατίας υ­πάρχει ή επιτείνει την απαράδεκτη κατάσταση της Διοικήσεως) πρωτοεμφανίστηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας δεν είναι ακριβής, ούτε οφείλεται σ’ αυτή, άσχετα από το αναμφισβήτητο δεδομένο ότι στα χρόνια της δουλείας του Ελληνικού έθνους η δωροδοκία ήταν μόνιμος και... νόμιμος θεσμός!!!

Με το περιβάλλον της Ημαθίας σχετίζεται έμμεσα και η επίσκεψη του Αποστόλου Παύλου στη Βέροια και στην περιοχή της: Οι πράξεις των Αποστόλων (κεφ. ιζ’, 10-15) αναφέ­ρουν, μεταξύ των άλλων ότι στην πρώτη άφιξη στη Βέροια του Α. Παύλου (ο οποίος ήλθε στην πόλη μας δύο ή και τρείς φορές) θορυβήθηκαν οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, διότι η σπορά του Χριστιανισμού ήταν καρποφόρα, και προκάλεσαν επεισόδια στη Βέ­ροια (όπως είχε συμβεί, άλλωστε, και στη Θεσσαλο­νίκη). Για τούτο αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πόλη, ο κήρυκας της νέας θρησκείας. Ο Απ. Παύλος έφυγε για την Αθήνα, μέσω της θάλασσας. Σύμφωνα δε με την παράδοση τούτο έγινε από τη σημερινή Με­θώνη (του νομού της Πιερίας). Η γραμματική - συντα­κτική διατύπωση του κειμένου παρουσίαζε (στο σημείο αυτό, των πράξεων των Αποστόλων) διάφορες μορφές - εκδοχές, στους περισσότερους κώδικες που διασώθηκαν. Έτσι μπορεί να υποστηριχθεί ακόμα, και ότι ο Απ. Παύλος ταξίδεψε με πλοίο (προς την Αθήνα), το οποίο πήρε κοντά στη Βέροια. Άρα είναι δυνατό να σημαίνει τούτο ότι χρησιμοποίησε ποταμόπλοιο ή πλοίο της λίμνης μέχρις ότου έφθασε στην κυρίως θαλασσινή περιοχή της Πιε­ρίας, όπου άλλαξε πλοίο κατάλληλο για το ταξίδι μέ­χρι τον Πειραιά. Συνεπώς, άλλη ήταν η μορφολογία του εδάφους της Ημαθίας και διαφορετικό το φυσικό περιβάλλον της στα μέσα του 1ου αιώνα, μετά τη γέν­νηση του Χριστού, οπότε ήλθε ο Απ. Παύλος.

Στα χρόνια της Ρωμαιο­κρατίας η Βέροια υπήρξε πολύ σπουδαία πόλη. Δεν είναι τυχαίο ότι αποτελούσε την έδρα του "Κοι­νού των Μακεδόνων" (μάλλον μετά το 27 π.Χ.). Σκοπός του ήταν η τέλεση πράξεων λατρείας για τους Ρωμαίους αυτοκράτορες. Λάβαιναν χώρα αγώνες που είχαν το ελληνι­κότατο όνομα "Ολύμπια", απόδειξη ότι ο ελληνισμός αμυνόταν και η παράδοση (από τα Μακεδονικά χρο­νιά) συνεχιζόταν, αφού η πόλη ήταν γενέτειρα του ιδρυτή της δυναστείας των Αντιγονιδών, όπως ση­μειώθηκε. Τον 3ο μ.Χ. αιώνα οι αγώνες αυτοί ήσαν αφιερωμένοι πια και στον Μ. Αλέξανδρο και ονομάζο­νταν πλέον «Αλεξάνδρεια – Ολύμπια», σύμφωνα με τα νομίσματα της εποχής, δεδομένου ότι το "Κοινόν των Βεροιέων“ έκοβε και νομίσματα, είχε δε πολλούς αξιωματούχους.

Η επισήμανση αυτή γίνεται διότι πρέπει να κατανοηθεί η σπουδαιότητα του φυσικού και του πολιτιστικού περιβάλλοντος, του συγκροτήματος των κατάλλη­λων κτιρίων, των δρόμων και των έργων γενικά, που υπήρχαν στην πόλη και στην περιοχή, δεδομένου ότι τη Βέροια επισκέπτονταν και οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, οι οποίοι έρχονται ειδικά (μετά πολυήμερο ταξί­δι από τη Ρώμη), προκειμένου να παραβρίσκονται στις πράξεις - τελετές λατρείας και τούτων. Γνωρίζο­με, από αφιερωματικές επιγραφές - μνημεία, τα ονό­ματα Ρωμαίων αυτοκρατόρων που τιμήθηκαν επιτοπίως. Το σπουδαίο γεγονός τούτο πρέπει να μας οδηγήσει στο εύλογο συμπέρασμα ότι - όπως σημειώθηκε ήδη - η Βέροια κοσμούνταν από καλλιμάρμαρα μέγαρα, στάδια κ.τ.λ., ώστε να υπάρχουν οι κατάλληλοι χώροι για να φιλοξενηθούν πολλοί ξένοι από όλη, σχεδόν, τη Μακεδονία - και μάλιστα και Ρω­μαίοι αυτοκράτορες – να τελεσθούν δε οι αγώνες κ.τ.λ. Αν θέλετε να κατανοήσετε καλύτερα και ευκολότερα αυτή την άποψη, σκεφθείτε πόσα έργα έγιναν, π.χ., στην Κέρκυρα, για να πραγματοποιηθεί (τον Ιούνιο του 1994) η διάσκεψη των αρχηγών της Ευρωπαϊκής Ενώσεως (πρώην Ε.Ο.Κ.) ή στις πόλεις - χώρες, όπου τελούνται οι Ολυμπιακοί, οι Ευρωπαϊκοί κ.τ.λ. αγώνες...

Αυτά, λοιπόν, για την τιμημένη Βέροια και στα Ρω­μαϊκά χρόνια, η οποία αναφέρεται σε επιγραφές ως «Η των Βεροιέων μητρόπολις και δις νεωκόρος» ή «Ή σεμνοτάτη μητρόπολις της Μακεδονίας» ή «Η λαμπροτάτη μητρόπολις». Και σημειώσατε ότι οι τίτλοι αυτοί δεν είναι συνηθισμένοι, τοπικοί και χωρίς ση­μασία, αλλά υπονοούν, ως δεδομένα, ορισμένα δι­καιώματα και την εξέχουσα θέση της Βέροιας, όπου συγκεντρωνόταν η αφρόκρεμα (όπως θα λέγαμε) του Μακεδονικού Ελληνισμού, στους αγώνες κ.τ.λ., τον Οκτώβριο μήνα.

Αυτά για την πόλη μας, (στα αρχαία χρόνια) για την οποία ο Λουκιανός γράφει ότι (στα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ.) ήταν "πόλις της Μακεδονίας μεγάλη και πολυάνθρωπος".

Γιώργος Χιονίδης, "To φυσικό ιστορικό και πολιτιστικό περιβάλλον της περιοχής Ημαθίας και ιδιαίτερα της Βέροιας στα αρχαία χρόνια" Πολιτιστικά Δρώμενα, 8 (Νοε. -Δεκ. 1994), 27-29.