Ένας μεγάλος Έλλην καλλιτέχνης της Αναγεννήσεως, ο Δομένικος Θεοτοκόπουλος (Ελ – Γκρέκο)

Η Κρήτη μετά την άλωσιν της Κωνσταντινου­πόλεως και την διάλυσιν του Βυζαντινού κράτους έγινε το καταφύγιον της Βυζαντινής και ελληνικής τέχνης. Ή Βενετία, ή γαληνοτάτη Δημοκρα­τία, παρείχεν ασφαλές και ελεύθερον στήριγμα εις το σκορπιζόμενον έθνος. Πολλοί από τους αν­θρώπους των γραμμάτων και τεχνών κατέφυγον εις την Ιταλίαν όπου και προ της διαρροής ακόμη, πρόδρομοι τούτων, ιδίως εις τα Β.Α. της ιταλικής χερσονήσου, εξήσκησαν ευεργετικήν αφύπνισιν εις την ιταλικήν τέχνην.

Εις την Κρήτην εγεννήθη σχολή αγιογραφίας, τόσον ιδιοτύπου, ώστε ο συγγραφεύς της Ερμη­νείας των ζωγράφων, ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά (1458), διδάσκει «πώς να δουλεύης Κρητικά».

jesusmaryΑντιπρόσωποι της Κρητικής σχολής διεκρίθησαν πολλοί εις την Ιταλίαν, ιδίως εις την Βενε­τίαν, όπου πολυπληθής και πλουσία Βυζαντινή αποικία εξήσκει βιοτεχνίαν και τέχνας, όπως την Αγιογραφίαν, την υελουργίαν, την Μωσαϊκήν τέ­χνην, την αργυροχρυσοχοΐαν και άλλας μικροτε­χνίας.

Εκτός των εγκατεστημένων τούτων Ελλήνων εις την Ιταλίαν πλείστοι μετέβαινον, ιδίως εις Βενετίαν δια να σπουδάσουν τέχνας και επιστήμας και άλλοτε έμενον εκεί, άλλοτε επέστρεφον είς την Κρήτην ή την Ελλάδα, τιτλούχοι και υπάλληλοι της Βενετικής Δημοκρατίας ή απλοί αστοί.

Εκ των Ελλήνων τούτων της Κρήτης ήτο και ο Δομένικος Θεοτοκόπουλος. Δια την καταγωγήν του γνωρίζομεν μόνον ότι ήτο Κρης και υπερηφάνως υπέγραφεν ελληνικά το όνομά του και την καταγωγήν του εις τα έργα του: Δομένικος Θεο­τοκόπουλος Κρής μ’ εποίει. Δυστυχώς δεν γνωριζομεν τίποτε άλλο από την παιδικήν του ζωήν.

Ούτε ποία η οικογένειά του, ούτε ακριβώς πότε εγεννήθη, ούτε ακόμη αν έφυγε μικρός ή μεστός, ζωγράφος ή μαθητής.

Και βεβαίως αν γίνη έρευνα εις το κρητικόν αρχειοφυλάκιον, το σωζόμενον εις την Μαρκιανήν βιβλιοθήκην της Βενετίας, κάτι θα ευρεθή. Δεν γνωρίζω αν ό κ. Σπ. Θεοτόκης, ο Κερκυραίος αρχειοδίφης, εις τον όποιον το υπουργείον τον Εξωτερικών ανέθεσε των αναδίφησιν τον αρχείων τούτων εύρε τίποτε σχετικόν. Εγώ δοκιμάσας κά­ποτε, κατά την εις Βενετίαν διαμονήν μου να ανα­ζητήσω, δεν υπήρξα ευτυχής, ελλείψει χρόνου. Εξ άλλου η εν Ενετία υπηρεσία της ελληνικής παροικίας, εξιταλισθείσα δυστυχώς, ξηλοτύπως κρατεί μυστικά τα αρχεία της, ώστε ούτε από εκεί κατόρθωσα να μάθω τίποτε διά τον Θεοτοκόπουλον. Οπωσδήποτε γνωρίζομεν από περισωθείσαν επιστολήν του Ιουλίου Κλόβιο, του Κροάτου καλλιχέχνου, γραφείσαν κατά το 1570, προς τον Καρδινάλιον Φαρνέζε, ότι κατά την επο­χήν εκείνην ο Θεοτοκόπουλος ήτο ήδη ζωγρά­φος, μαθητής του Τισσιανού, ήτο παρεπίδημος εις την Ρώμην όπου διέμενε και ο Κλόβιο, και είχεν ήδη γνωρίσει την επιτυχίαν. Ο Κλόβιο, συνιστών εις τον Καρδινάλιον Φαρνέζε τον Θεοτοκόπουλον, «τον νέον Κρητικόν, μαθητήν τοϋ Τισσιανού, καλόν ζωγράφον», έγραφε: «Μεταξύ άλλων εζωγράφησε και την προσωπογραφίαν μου την οποίαν όλοι οι ζωγράφοι της Ρώμης εθαύμασαν». Διά τον Θεοτοκόπουλον εζήτει από τον Καρδινάλιον νά διατάξει τον οικονόμον του μεγά­ρου του, της διάσημου βίλλα Φαρνέζε, να του παραχώρηση ένα δωμάτιον δι’ ολίγον καιρόν, μέχρις ου τελειοποιηθεί εις την ζωγραφικήν.

analipsis marys

Η προσωπογραφία αύτη του Κλόβιο σώζεται εις το μουσείον της Νεαπόλεως και είναι αληθινόν αριστούργημα και δικαίως την εθαύμασαν όλοι οι ζωγράφοι της Ρώμης.

Τώρα γίνεται έρευνα μεγαλύτερα δια τα έργα του Θεοτοκοπούλου, ανευρίσκονται δε πολλά της νεανικής του ηλικίας, με την επίδρασιν του Τισσιανού. Τα εργα ταύτα απεδίδοντο εις τον Πάλμα τον πρεσβύτερον και τον Βασσάνο, διότι επλησίαζον πολύ την τεχνοτροπίαν των. Έκτοτε χάνομεν τα ίχνη του Θεοτοκοπούλου, φαίνεται όμως ότι έδρασεν αρκετά, και μία έρευνα λεπτολόγος θα ανεκάλυπτεν έργα του Θεοτοκοπούλου, απο­διδόμενα εις άλλους ζωγράφους. Το παρωνύμιον του Γκρέκο θα έλαβεν εις την Ιταλίαν, διότι όταν μετέβη εις την Ισπανίαν ήτο ήδη γνωστός ως Γκρέκο, και Γκρέκο παρέμεινε, με την ιταλικίκην λέξιν, ενώ αν ελάμβανεν εκεί το παρωνύμιον, θα ελέγετο Ελ Γκρίεχο, όπως ο Καταλάνος ζωγράφος και ποιητής, άλλα ελληνικής καταγωγής, Πέδρο Σεραφείμ επωνομάζετο Λο Γκρέχ.

Δεν γνωρίζομεν επίσης, αν ό Θεοτοκόπουλος μετέβη εις την Ισπανίαν εξ ίδιας πρωτοβουλίας, ή κληθείς από τον Φίλιππον τον II, όστις εκάλει Φλαμανδούς και Ιταλούς ζωγράφους δια να κοσμήσουν τας εκκλησίας του και τα στυγνά πα­λάτια του, τα οποία μετέχουν φυλακής και μονα­στηριού. Ίσως ηκολούθησε τον Κλόβιο, ο όποιος ήτο και εκείνος καλλιτέχνης, και ιδιαιτέρως, μικρογράφος, ο δε Φίλιππος είχεν ήδη βιβλία εζωγραφισμένα και μικρογραφίας του Κλόβιο. Ο Θεοτοκόπουλος εξέλεξεν ως κατοικίαν του το Τολέδο, την αρχαίαν πρωτεύουσαν της Καστιλλίας την έδραν του φιλέριδος Φιλίππου του II.

Από της πρώτης εμφανίσεώς του, ο ξένος ζω­γράφος κατέκτησε την ισπανικήν εκτίμησιν. Παρά τας αντιρρήσεις δοκισισόφων τεχνοκριτών, παρά τας δογματικάς παραβάσεις της θρησκείας, άγριας και φανατικής, υπηρετουμένης από την φοβεράν ιεράν εξέτασιν, παρά την αντιπάθειαν την οποίαν είχεν ως φαίνεται δια τον Γκρέκο ο Φίλιππος, ώστε να απόρριψη πίνακα του Γκρέκο, τήν περίφημον «Διανομήν των Ιματίων του Ιησού» και να προτιμήση άλλον επί του αυτού θέ­ματος, άψυχον και άτεχνον σύνθεσιν του Ρωμύλου Κιγκινάτου, Ιταλού ζωγράφου, ο Γκρέκο επεβλήθη. Εξετέλεσε πλήθος πινάκων και προ­σωπογραφιών, εφέρετο ιταμώς και υπερηφάνως προς τους άλλους, τα έργα του, έλεγεν, ότι δεν τα επώλει, διότι ήσαν ανεκτίμητα, αλλά τα έδι- δεν ως ενέχυρον και ελάμβανε χρήματα τα οποία ήτο πρόθυμος να επιστρέψει εις όποιον και οποτεδήποτε ήτο δυσαρεστημένος. Αι εκκλησίαι του Τολέδου είναι γεμάται από έργα του Γκρέκο. Δυ­στυχώς πολλά εκ τούτων έχουν αντικατασταθή δι’ αντιγράφων, των πρωτοτύπων πωληθέντων εις μουσεία και πινακοθήκας της Ευρώπης και Αμερικής.

Πολλοί σύγχρονοι του Θεοτοκόπουλου θέλουν να τον παρουσιάσουν ως φιλόνικον και υπερήφανον, σπάταλον και διασκεδάζοντα, αυτά δε όλα τα εξάγουν από μίαν δίκην η οποία έγινεν από τούς καλογήρους της Καθεδρικής Εκκλησίας του Τολέδου, οι οποίοι ηρνήθησαν να πληρώσουν ένα πίνακα εκ των ωραιότερων του Γκρέκο, «Το μαρτύριον του Αγίου Μαυρικίου και των στρα­τιωτών του». Προέβαλλον διαφόρους προφάσεις τεχνικάς, και δογματικάς ακόμη, αλλά η επιμονή του Γκρέκο ο οποίος κατέφυγε και εις δευτέραν διαιτησίαν, ενίκησε, και οι ισχυρογνώμονες καλόγηροι επλήρωσαν μεν, όχι όσα ήξιζεν όμως ο πίναξ, και σύμφωνα με την οικονομικήν κατάστασιν της εποχής εκείνης το αρκετά στρογγυλόν ποσόν των 350 δουκάτων, δηλαδή περί τα ήμισυ εκατομμύριον σημερινών δραχμών.

tafi orgazΌ Γκρέκο κατοικεί εις την Εβραϊκήν συνοι­κίαν του Τολέδου. Η οικία αύτη ανευρέθη εις ερείπια, αλλά πλούσιος Ισπανός την ανοικοδόμησεν, όσον εινε δυνατόν πιστά και θα γίνη μουσείον, όπερ θα αφιερωθή εις τον μεγάλον Έλ­ληνα ζωγράφον. Εις την οικίαν αυτήν κατοικεί με την οικογένειαν του, της οποίας έχομεν τας προσωπογραφίας εις ένα πίνακα. Εκεί ευρίσκομεν την ωραίαν του κόρην, η οποία εχρησίμευσεν, ως πρότυπον δια την Παναγίαν, και τον υιόν του Γεώργιον, τον όποιον βλέπομεν πολλάκις εις τα έργα του Γκρέκο ως νέον ακόλουθον, διττώς εις την ταφήν του Κόμητος Οργάζ, άλλο αριστούρ­γημα του Θεοτοκοπούλου. Εις την οικίαν αυτήν είχεν ο Γκρέκο το εργαστήριόν του συχναζόμενον από πολλούς μαθητάς τα ονόματα των οποίων μας εφύλαξεν η υστεροφημία. Το εργαστήριον τούτο συνέκειτο από δύο μεγάλα δωμάτια, ένα δια την γλυπτικήν και άλλο διά την ζωγραφικήν. Εις την αίθουσαν της ζωγραφικής ο Γκρέκο είχε τα προσχέδια 300 και πλέον έργων του, εις αυτό δε ειργάζετο καθημερινώς προσπαθών να απλοποιήσει την λεπτομερή και ευσυνείδητον σπουδήν, να απομακρύνη παν ότι δεν έβλαπτε την έκφρασιν και την ζωήν, προσπαθών να συγκεντρώσει την ψυχήν, άσπιλον και αγνήν των αγίων και των μαρτύρων, τους οποίους εγέννησεν η μεγαλοφυΐα του. Την απλότητα αυτήν την έφθανεν εις τα άκρα, τόσον, ώστε τα έργα του να φαίνωνται απλά προσχέδια αυθόρμητα και απηλλαγμένα από κάθε σχολαστικισμό.

Ό Γκρέκο είχεν υιόν τον Γεώργιον Μανουήλ Γκρέκο, καλλιτέχνην, ζωγράφον και αρχιτέκτονα, ο οποίος όμως απέθανεν νέος. Μεταξύ των έργων του ήσαν και τινές αντιγραφαί από τα έργα του πατρός του.

Ό Γκρέκο εκτός της ζωγραφικής, εξήσκει την αρχιτεκτονικήν και την γλυπτικήν. Έγραψε προ­σέτι και διά την ζωγραφικήν, αλλά τα χειρόγραφά του δεν ανευρέθησαν μέχρι σήμερον. Θα ήτο πο­λύτιμος αισθητική κληρονομιά αι σκέψεις του και αι ιδέαι διά την ζωγραφικήν, αν κρίνωμεν από μίαν μικράν σημείωσιν την οποίαν αφήκεν επί ενός πίνακός του και εις την οποίαν εξηγεί, πώς βλέπει μέσα εις το φώς τα σώματα και τα σχήματα τραβηγμένα και επιμήκη.

Εάν δεν γνωρίζωμεν το έτος της γεννήσεως του Γκρέκο, το οποίον κατά υπολογισμούς φαί­νεται ότι συμπίπτει μεταξύ του 1540 και 1550, γνωρίζομεν όμως το έτος του θανάτου του. Απέθανεν εις το Τολέδο, χωρίς να αφήση διαθήκην, κατά την σημείωσιν εις το εκκλησιαστικόν αρχείον του Αγίου Δομίνικου του Παλαιού, την 7 Απριλίου 1614 και ετάφη εις το παρεκκλήσιον του ανωτέρω μοναστηριού.

Στέφανος Ξενόπουλος

Δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό "Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια" 1 Μαρτίου 1926, 3-4.

Επικοινωνία - Όροι χρήσης

Επικοινωνία 

Διεύθυνση
Παύλου Μελά & Μπιζανίου Βέροια Τ.Κ 591 00
Τηλέφωνο  
2331078127 - 2331078100
Email: info@veriahistory.gr
Όροι Χρήσης
Ιστοσελίδας
 

Δήλωση προστασίας προσωπικών δεδομένων
  Σημείωμα 
Ο δικτυακός χώρος veriahistory.gr βρίσκεται σε περίοδο δοκιμαστικής λειτουργίας και υπόκειται σε συνεχόμενες λειτουργικές και δομικές αλλαγές καθώς και συνεχόμενη προσθήκη περιεχομένου